Aansprakelijkheid en onrechtmatige overheidsdaad
In het Burgerlijk Wetboek staan er geen artikelen die in het bijzonder betrekking hebben op de overheidsaansprakelijkheid. Hierdoor zijn we aangewezen op de algemene aansprakelijkheidsregels. Een algemene regel is dat ieder zijn eigen schade draagt. Dit is de hoofdregel. Op deze regel is enkel een uitzondering mogelijk als de wet of een overeenkomst dit mogelijk maakt. Een voorbeeld van zo’n uitzondering is te vinden in artikel 162 boek 6 BW. Dit artikel bepaalt dat de persoon die een onrechtmatige daad pleegt die hem of haar kan worden toegerekend, verplicht is de schade te vergoeden die hieruit voortvloeit. Deze aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad kan niet alleen worden gebruikt om particulieren aansprakelijk te stellen, maar ook om de overheid aansprakelijk te stellen. We spreken dan van overheidsaansprakelijkheid.
Op deze pagina over aansprakelijkheid en onrechtmatige overheidsdaad
Overheidsaansprakelijkheid in Nederland
De overheidsaansprakelijkheid wordt gebaseerd op de algemene aansprakelijkheidsregels die ook gelden voor burgers en bedrijven. In de praktijk is overheidsaansprakelijkheid wel complexer, omdat ook constitutionele en bestuursrechtelijke aspecten een rol spelen. De overheid kan beslissingen nemen die niet voor iedereen even fijn zijn, maar daarom gaat het nog niet over een onrechtmatige daad. En de overheid kan ook niet alle wegen perfect onderhouden, omdat het niet overal tegelijkertijd kan zijn en niet altijd voldoende budget heeft. Dit zijn allemaal factoren waarmee rekening moet worden gehouden bij het beoordelen van de overheidsaansprakelijkheid. De overheidsaansprakelijkheid kan niet alleen de Nederlandse Staat treffen, maar ook andere overheidsorganen en bestuursorganen. Voorbeelden hiervan zijn de provincies, de gemeenten, toezichthouders als de DBN en de ACM en de waterschappen.
Onrechtmatige overheidsdaad en beleidsvrijheid
Als iemand de overheid aansprakelijk stelt, zal de vordering bijna altijd worden gebaseerd op artikel 6:162 BW (aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad). Om na te gaan of een overheidsdaad al dan niet onrechtmatig is, moet rekening worden gehouden met verschillende factoren. Een van de factoren die een rol speelt, is de beleidsvrijheid. Des te meer beleidsvrijheid een overheidsorgaan heeft, des te minder snel de overheid aansprakelijk is. De overheid heeft dan meer vrijheid om zelf beslissingen te nemen en de rechter kan slechts een marginale toetsing toepassen. Het is namelijk niet de bedoeling dat de rechter de rol van de wetgever opneemt, er is nu eenmaal sprake van scheiding der machten. Zeker bij politiek gekleurde beslissingen zal de rechter zich om deze reden terughoudend opstellen. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat de overheid onder het mom van beleidsvrijheid om het even wat kan beslissen. De overheid blijft nog altijd gebonden aan het internationaal recht en aan een aantal algemene beginselen. Hierop zal de rechter wel toetsen.
Onrechtmatige overheidsdaad en beginselen van behoorlijk bestuur
Bij het toetsen van een overheidsdaad waarbij er sprake is van beleidsvrijheid, zal de rechter nog altijd het overheidsgedrag toetsen aan de beginselen van behoorlijk bestuur. Het gaat onder andere om het gelijkheidsbeginsel, het zorgvuldigheidsbeginsel en het vertrouwensbeginsel. Een aantal belangrijke beginselen zijn hieronder toegelicht.
Verbod van willekeur: De overheid mag geen misbruik van bevoegdheid maken en moet rekening houden met de in aanmerking komende belangen om in alle redelijkheid te handelen.
Gelijkheidsbeginsel: Gelijke gevallen moeten gelijk worden behandeld. In de praktijk zijn veel gevallen echter niet feitelijk gelijk, waardoor het niet eenvoudig is om hierop een beroep te doen.
Rechtszekerheidsbeginsel: Overheidsbesluiten moeten aansluiten bij de verwachtingen en mogen niet in strijd zijn met vroegere handelingen en uitspraken. Het geldende recht moet worden toegepast en besluiten mogen niet met terugwerkende kracht ten nadele van de betrokken partijen worden gewijzigd.
Zorgvuldigheidsbeginsel: Bij het nemen van besluiten moeten alle belangrijke feiten zorgvuldig worden onderzocht en moeten de belangen van de partijen zorgvuldig worden afgewogen op basis van de beschikbare informatie.
Vertrouwensbeginsel: Burgers moeten erop kunnen vertrouwen dat bepaalde toezeggingen van een bestuursorgaan ook worden nagekomen en dat wettelijke bepalingen ook worden nageleefd.
De bovenstaande algemene beginselen van behoorlijk bestuur worden het vaakst naar voren gebracht als het gaat over onrechtmatige overheidsdaden. Daarnaast zijn er nog een aantal andere beginselen die kunnen worden gebruikt, zoals het evenredigheidsbeginsel en het beginsel van fair play. Een advocaat of juridisch specialist kan je hierover informeren.
Onrechtmatige overheidsdaad en schending EVRM
Als een overheidsdaad wordt getoetst, zelfs bij een ruime mate van beleidsvrijheid, zal de overheidsdaad ook altijd worden getoetst aan de bepalingen van het EVRM (Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens). Op basis van dit verdrag hebben burgers bepaalde rechten. Enerzijds betekent dit dat de overheid zich van bepaalde gedragingen moet onthouden, zoals het doden van de eigen burgers, en anderzijds betekent dit dat de overheid zijn burgers ook actief moet beschermen. Van de overheid mag bijvoorbeeld worden verwacht dat het burgers beschermt tegen moordenaars en tegen natuurrampen. Hieronder zijn een aantal belangrijke EVRM-bepalingen weergegeven.
Recht op leven (artikel 2 EVRM)
Recht op menselijke waardigheid (artikel 3 EVRM)
Recht op vrijheid van beweging (artikel 5 EVRM)
Recht op een eerlijk proces (artikel 6 EVRM)
Recht op vrijheid van meningsuiting (artikel 10 EVRM)
Recht op rechtsherstel (artikel 41 EVRM)
Recht op eigendom (artikel 1 Eerste Protocol EVRM)
Op basis van het EVRM heeft de overheid dus zowel positieve als negatieve verplichtingen. Negatieve verplichtingen wil zeggen dat de overheid niet actief de in het EVRM opgenomen rechten mag schenden. Positieve verplichtingen wil zeggen dat de overheid bepaalde in het EVRM opgenomen rechten actief moet beschermen. Als de overheid bijvoorbeeld op de hoogte is van een ernstig gezondheidsrisico voor de burgers, mag worden verwacht dat de overheid de burgers hierover informeert. Dat deed de overheid bijvoorbeeld tijdens de coronapandemie.
Andere voorbeelden van positieve verplichtingen: zorgen voor adequate wetgeving en effectieve handhaving en de verplichting om reëel en onmiddellijk gevaar voor personen te verhelpen of op zijn minst te beperken. Dit laatste betekent dat de overheid bijvoorbeeld verplicht is om criminelen op te sporen, gedetineerden tegen elkaar te beschermen en psychiatrische patiënten tegen zichzelf te beschermen. De afgelopen jaren zijn er ook steeds meer positieve klimaatverplichtingen ontstaan, omdat wordt aangenomen dat ook het klimaat intussen een reëel en onmiddellijk gevaar vormt voor het leven en het welzijn van personen.
Bijzondere vormen van overheidsaansprakelijkheid
Zonder al te veel in detail te willen treden, mag het in ieder geval duidelijk zijn dat de overheid zich wel degelijk onrechtmatig kan gedragen en aansprakelijk kan zijn voor de schade die daaruit voortvloeit. In de praktijk moet dit echter geval per geval worden beoordeeld. Een aantal bijzondere vormen van overheidsaansprakelijkheid zijn daarom hieronder verder besproken.
Overheidsaansprakelijkheid en toezichthouders
De overheid maakt niet alleen wetten en besluiten, maar moet er ook voor zorgen dat deze worden nageleefd. Daarom hebben we in Nederland politie en toezichthoudende bestuursorganen die bijvoorbeeld de veiligheid op het werk en de kwaliteit van de gezondheidszorg bewaken. Als een overheidsorgaan zijn werk niet goed doet en hierdoor schade ontstaat, kan deze aansprakelijk worden gesteld. Deze aansprakelijkheid wordt dan gebaseerd op artikel 6:162 BW (zie eerder). Opdat de toezichthoudende overheid aansprakelijk zou zijn, mag het toezicht niet hebben voldaan aan de eisen van behoorlijk en zorgvuldig toezicht. Daarbij moet rekening worden gehouden met alle omstandigheden. Over het algemeen oordeelt de rechter dat de toezichthoudende overheid een aanzienlijke beleidsvrijheid heeft, wat zoals eerder aangehaald verregaande gevolgen heeft voor de toetsing.
Als een overheid faalt in haar toezicht, kan er sprake zijn van een algemeen toezichtsfalen of van een bijzonder toezichtsfalen. Algemeen toezichtsfalen heeft betrekking op de situatie waarbij toezichthouders onvoldoende doen om overtredingen op te sporen. Bij bijzonder toezichtsfalen gaat het over een toezichthouder die onvoldoende heeft gedaan om de bekende overtredingen aan te pakken. In beide gevallen kan de overheid aansprakelijk worden gesteld.
Overheidsaansprakelijkheid voor onrechtmatige wetgeving
De wetgevende macht heeft enige vrijheid bij het maken van wetten, maar deze vrijheid is niet absoluut. Zo moet bijvoorbeeld rekening worden gehouden met de algemene beginselen van behoorlijk bestuur en het Unierecht. In de praktijk kan een rechter daarom beslissen om bepaalde wetgeving buiten toepassing te laten. Als de overheid wetgeving invoert die strijdig is met hogere wetgeving, kan worden geoordeeld dat de overheid onrechtmatig handelt en aansprakelijk is. Van de overheid mag namelijk worden verwacht dat ze op de hoogte is van de hogere regelgeving en hiermee rekening houdt bij het maken van eigen wetgeving. Om een schadevergoeding te krijgen, moet opnieuw kunnen worden aangetoond dat er sprake is van schade en dat deze schade het gevolg is van de onrechtmatige wetgeving.
Aansprakelijkheid van de wegbeheerder
De wegbeheerder heeft een aantal belangrijke verplichtingen. Zo moet de wegbeheerder de wegen onderhouden. Daarnaast is de wegbeheerder verantwoordelijk voor het veilig ontwerpen en inrichten van de weg. Als er sprake is van een gevaarlijke situatie, kan worden verwacht dat de wegbeheerder deze situatie verhelpt. De sleutel tot aansprakelijkheid ligt bij het aantonen dat de schade direct veroorzaakt is door de gebrekkige staat van de weg en dat de wegbeheerder nalatig is geweest in het onderhoud of het waarborgen van de veiligheid. In de praktijk is de wegbeheerder niet zo snel aansprakelijk, omdat niet kan worden verwacht dat de wegbeheerder alle schade meteen kan herstellen. Onder meer budgettaire beperkingen spelen hierbij een belangrijke rol.
Alles over de aansprakelijkheid van de wegbeheerderOverheidsaansprakelijkheid voor vernietigde besluiten
De overheidsaansprakelijkheid speelt ook een rol als besluiten worden aangevochten en vernietigd door de bestuursrechter. Bij deze vernietiging is er namelijk in beginsel sprake van een onrechtmatige daad die de overheid kan worden toegerekend, anders was het besluit niet vernietigd. Een overheidsbesluit kan worden vernietigd als het strijdig is met de beginselen van behoorlijk bestuur en het Unierecht (bijvoorbeeld het EVRM). In de praktijk wil een vernietigd besluit nog niet altijd zeggen dat het slachtoffer een schadevergoeding krijgt, omdat ook nog moet worden aangetoond dat de geleden schade het gevolg is van het onrechtmatige besluit. En dat blijkt vaak erg moeilijk te zijn.
Aansprakelijkheid van de gemeente
De gemeente is een van de overheden in ons land. Op de gemeente rusten een aantal verantwoordelijkheden. Zo is de gemeente bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de wegen en pleinen in de gemeente, voor de bouwwerken van de gemeente en voor de rioleringen. Het is mogelijk om de gemeente aansprakelijk te stellen als iemand schade heeft geleden door de schuld of door de nalatigheid van de gemeente. Eventueel zal de rechter moeten beslissen of de gemeente al dan niet aansprakelijk is en verplicht is om de schade te vergoeden.
Alles over de aansprakelijkheid van de gemeenteSchadevergoeding van de overheid
Indien is vastgesteld dat er sprake is van overheidsaansprakelijkheid, heeft het slachtoffer recht op een schadevergoeding. Dergelijke schadevergoedingen moeten de geleden schade volledig vergoeden, niet meer en niet minder. De schadevergoeding omvat zowel materiële als immateriële bestanddelen (smartengeld). In sommige gevallen heeft een slachtoffer ook bij een rechtmatige overheidsdaad recht op een compensatie. Dit wordt ook wel nadeelcompensatie genoemd. Dit is bijvoorbeeld het geval als de overheid een bestemmingsplan wijzigt of een luchthaven uitbreidt. Dan is de overheid mogelijk verplicht om tegemoet te komen in de veroorzaakte schade.
Veelgestelde vragen over overheidsaansprakelijkheid
Overheidsaansprakelijkheid is een complex en veelomvattend juridisch gebied dat betrekking heeft op situaties waarin de overheid, in haar diverse vormen (van gemeenten tot de regering), verantwoordelijk kan worden gehouden voor schade die is veroorzaakt aan individuen of organisaties. Dit kan variëren van schade door overheidsbesluiten en handelingen van ambtenaren tot schade door opstallen of wegen van de overheid. Het concept van overheidsaansprakelijkheid roept vaak vragen op vanwege deze complexe aard. Een aantal van deze vragen zijn hieronder beantwoord.
Hoe kan ik een schadevergoeding van de overheid krijgen?
Als je meent schade te hebben geleden door een onrechtmatige overheidsdaad en hiervoor een schadevergoeding wenst te ontvangen, kun je eerst zelf om een schadevergoeding vragen bij de overheidsorganisatie. Als dit niet het gewenste resultaat oplevert, kun je een procedure starten bij de civiele rechter, de kantonrechter of de bestuursrechter. Daarbij vraag je een schadevergoeding van de overheid. Welke rechter bevoegd is en of je een advocaat moet inschakelen, is onder meer afhankelijk van het bedrag van de claim.
Geldt er bij de overheidsaansprakelijkheid verjaring?
Ja, de verjaringstermijn geldt ook voor onrechtmatige overheidsdaden.
Kan ik een schadevergoeding krijgen bij een rechtmatige overheidsdaad?
Sommige overheidsdaden zijn niet onrechtmatig, maar kunnen wel schade veroorzaken. In dergelijke gevallen wordt soms in een nadeelcompensatie voorzien. Dit is bijvoorbeeld het geval als een ondernemer schade lijdt door een wegafsluiting. Een ander voorbeeld is dat van planschade als de overheid een nieuw bestemmingsplan maakt en de waarde van een woning hierdoor daalt. Ook bij planschade is het mogelijk om een vergoeding te krijgen.
Wat is de overheidsaansprakelijkheid voor het verstrekken van onjuiste informatie?
De overheid heeft een positieve verplichting om burgers op de hoogte te brengen van bekende levensbedreigende of ernstige gezondheidsrisico’s. Dit volgt uit de artikelen 2 en 8 EVRM. De overheid moet dan (een deel van) het publiek informeren. Als de overheid dit niet heeft gedaan, kan de overheid aansprakelijk worden gesteld voor de schade. Houd er rekening mee dat informeren niet altijd volstaat. Indien mogelijk moet de overheid ook trachten om het risico te beperken of te voorkomen.
Hoe is de aansprakelijkheid van de gemeente geregeld?
De gemeente is een van de overheden in ons land en kan aansprakelijk worden gesteld als het onrechtmatige besluiten neemt of als er sprake is van een onrechtmatige overheidsdaad. Daarnaast is de gemeente ook verantwoordelijk voor haar werknemers en voor haar opstallen. Bovendien kan de gemeente verplicht zijn om bepaalde schade te vergoeden (nadeelcompensatie en planschade).