Overlijden en de aansprakelijkheid van diverse betrokkenen

Wanneer we het hebben over de aansprakelijkheid bij het overlijden, denken we al snel aan de veroorzaker. Toch is dit niet de enige die een aansprakelijkheidsclaim hoeft te vrezen. Ook na het overlijden zijn er namelijk veel betrokkenen die in de problemen kunnen komen, zoals een erfgenaam die nu met schulden achterblijft of een notaris of executeur die een fout heeft gemaakt. Hieronder is het een en ander uitgelegd en zijn er ook voorbeelden terug te vinden.

Testament en aansprakelijkheid

Wanneer iemand overlijdt, verdwijnen de bezittingen niet. Mits betaling van erfbelasting gaan deze bezittingen over op de erfgenamen. Wettelijk is reeds voorzien wie deze erfgenamen zijn, maar met een testament kan hiervan worden afgeweken. De notaris speelt daarbij een belangrijke rol.

Taken en aansprakelijkheid van de notaris

Voor het opstellen van een testament doet men een beroep op een notaris. Samen met de notaris bespreekt men vervolgens wat er met de eigendommen en schulden moet gebeuren na het overlijden. De notaris giet dit in een testament. Van zodra iemand minstens 16 jaar oud is, mag men hiervoor naar de notaris gaan. Echter, de notaris moet zich ervan vergewissen dat de betrokkene dit ook daadwerkelijk wil en goed begrijpt. Vooral bij ziekten moet de notaris goed opletten.

Informatie bij het Centraal Testamentenregister (CTR)

Na het opstellen van het testament, zal de notaris dit bij het Centraal Testamentenregister (CTR) inschrijven. Hier wordt ingeschreven op welke datum en bij welke notaris het testament is opgemaakt. Enkel testamenten die in Nederland zijn opgemaakt, zijn hierin ingeschreven. Iedere (kandidaat-)notaris kan namens erfgenamen dit register raadplegen. De inhoud van het testament staat niet in dit register. Daarvoor moet men contact opnemen met de betrokken notaris. De notaris zal de informatie uiteraard alleen verstrekken aan directe belanghebbenden, zoals erfgenamen. Het is echter niet verplicht om het testament ook door deze notaris af te laten handelen. De eigen notaris kan op basis van dit testament nog steeds de nalatenschap afhandelen.

Inhoud van het testament

In een testament kunnen de meest uiteenlopende wensen worden opgeschreven. Zo kan men bijvoorbeeld kiezen wie er al dan niet erft, kan men geld geven aan een goed doel enzovoort. Het is ook mogelijk om een kind te onterven, maar dan moet er rekening worden gehouden met de legitieme portie.

Wanneer men hier niet zelf over beslist heeft, zal de wet bepalen wie de erfgenamen zijn. Het zogenaamde versterferfrecht deelt de erfgenamen in vier groepen in en zij worden vervolgens in die volgorde afgehandeld. De volgende groep is pas aan de beurt als er in de eerdere groep geen erfgenamen zijn.

1. Echtgenoot of geregistreerd partner en de kinderen en kleinkinderen

2. Ouders, broers en zussen of de kinderen van broers en zussen

3. Grootouders en hun kinderen (ooms, tantes, neven en nichten)

4. Overgrootouders of hun kinderen (oudooms, oudtantes, achterneven en achternichten).

Daarnaast is het mogelijk om in het testament te beslissen wie executeur wordt. Dit is de persoon die het testament uitvoert, bijvoorbeeld door de wensen te respecteren bij het regelen van de uitvaart. De executeur kan een familielid zijn, maar ook de notaris. De executeur heeft recht op een wettelijk vastgelegde vergoeding, maar hier kan eventueel van worden afgeweken.

Ook is het mogelijk om alvast een bewindvoerder of voogd op te nemen. De voogd zal zorgen voor de kinderen na het overlijden. De bewindvoerder is dan weer de persoon die beslist over de erfenis van de erfgenaam. Dit laatste is niet alleen een goed idee als het kind nog minderjarig is, maar bijvoorbeeld ook wanneer de erfgenaam een geestelijke handicap heeft.

Aansprakelijkheid van de notaris

Bij het opstellen van het testament rust er een grote verantwoordelijkheid op de notaris. Mogelijk kan de notaris zelfs aansprakelijk worden gesteld voor het missen van een erfdeel. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een zaak die in 2019 voor de Hoge Raad verscheen (ECLI:NL:HR:2019:4). Hierbij had een notaris op verzoek van de erflater zijn echtgenote uit het testament geschrapt.

Aanvankelijk stond zij daar voor gelijke delen in met zijn twee stiefdochters (dochters van de echtgenote) en zijn zoon uit een eerder huwelijk. Tevens had hij nog aan een andere erkende dochter een legaat van 1 miljoen euro toegekend. In 2010 en 2011 had hij zich tot de notaris gewend om zijn echtgenote uit het testament te schrappen. In plaats daarvan ging haar deel nu naar een stichting waarvan een van zijn stiefdochters de bestuurder was.

Echter, in het oorspronkelijke testament was er opgenomen dat de wettelijke verdeling van toepassing is, wat niet kan als de echtgenote geen erfgenaam is. Dit werd door de notaris niet aangepast. Er was dus een onduidelijkheid. Na het overlijden van de erflater weigerde de stichting de erfenis en sloot de echtgenote een vaststellingsovereenkomst met de stichting, waardoor het deel van de stichting naar de kinderen ging. In plaats van de juridische strijd met de kinderen aan te gaan, stelde de echtgenote de notaris aansprakelijk. De Hoge Raad oordeelde toen dat de notaris zijn zorgplicht had geschonden. Hij had volgens de Hoge Raad de erflater beter moeten informeren. Hiervan had hij ook aantekeningen moeten bewaren.

Taken en aansprakelijkheid van de executeur

Een nalatenschap moet altijd worden afgehandeld. Schuldeisers moeten worden betaald, een woning moet worden verkocht, aandelen moeten te gelde worden gemaakt enzovoort. Hierbij speelt de executeur een heel belangrijke rol.

Taken van de executeur

Zoals eerder aangegeven kan de erflater in zijn testament een executeur aanwijzen. Dit kan een notaris zijn, maar vaak is een van de erfgenamen de executeur. Het staat de executeur vrij om deze taak al dan niet te aanvaarden. Daarom kan een erflater in zijn testament ook verschillende executeurs aanwijzen.

Het is de executeur die de erfenis moet afhandelen. Wanneer erfgenamen het niet eens zijn met wat de executeur doet, moeten zij zich tot de kantonrechter wenden. In het testament staat ook aangegeven wat de taken van de executeur zijn. Als het testament hier geen duidelijkheid over biedt, doet de wet dit wel. De wettelijke taken van de executeur zijn hieronder weergegeven. De executeur kan deze taken zelf vervullen, maar het volstaat ook dat hij ervoor zorgt dat ze worden gedaan. Hij kan dus nog steeds een notaris inschakelen om alles af te handelen.

• Beheren van de erfenis, bijvoorbeeld door de huur en de abonnementen op te zeggen, een nieuwe plek te zoeken voor de huisdieren, de tuin netjes te houden enzovoort

• Het maken van een boedelbeschrijving

• Het betalen van de schulden

• Het verkopen van spullen als dit nodig zou zijn om de schulden te betalen

• Het informeren van de erfgenamen

Het werk van de executeur zit erop wanneer alle taken zijn gedaan, de tijd verlopen is die hij had gekregen om zijn taken te doen, hijzelf onder curatele komt te staan of als hij overlijdt. Wanneer zijn taken eindigen, moet hij ten opzichte van de erfgenamen aangeven wat hij heeft gedaan en moet hij eventueel ook uitleg geven bij de keuzes die hij heeft gemaakt.

Verloning van de executeur

De executeur heeft recht op een beloning voor zijn werk. Wettelijk gezien is deze beloning vastgelegd op 1% van de waarde van het vermogen van de overledene op de sterfdag , maar het testament kan in een andere beloning voorzien. Het testament kan zelfs in een lagere beloning voorzien. Het staat de executeur natuurlijk vrij om de opdracht niet te aanvaarden als hij de beloning onvoldoende zou vinden. Houd er rekening mee dat deze beloning moet worden gedeeld als er gelijktijdig verschillende executeurs zijn aangewezen. Ook daarover kan het testament het een en ander regelen.

Aansprakelijkheid van de executeur

Het aanvaarden van het executeurschap is niet zonder risico's. Net zoals een notaris kan ook een executeur namelijk aansprakelijk worden gesteld, bijvoorbeeld door de erfgenamen of door de belastingdienst. Dit komt omdat de executeur ook de aangifte voor de erfbelasting moet regelen. In de Invorderingswet staat wel te lezen dat hij van zijn aansprakelijkheid is ontslaan als deze aangifte niet door hem is gedaan. Daarom is het aangeraden om deze aangifte uit te besteden aan een administratiekantoor.

Een voorbeeld hiervan vinden we in een uitspraak van het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden (ECLI:NL:GHARL:2014:4219). Toen was de aangifte niet tijdig gedaan omdat de executeur dacht dat zijn taak afgelopen was, wat uiteindelijk niet het geval bleek te zijn. Wat volgde was een aansprakelijkheidsclaim van 255.176 euro, te verhogen met een invorderingsrente van 4.210 euro en 13 euro aanmaningskosten. De Belastingdienst heeft deze zaak gewonnen. Hij moest dus persoonlijk opdraaien voor de niet-betaling van de erfbelasting.

Aanvaarding en verwerping van de erfenis

Het staat de erfgenamen vrij om al dan niet de erfenis te aanvaarden. Hierbij heeft de erfgenaam de keuze tussen een zuivere aanvaarding, een beneficiaire aanvaarding of een verwerping. Met andere woorden kan er dus niemand gedwongen worden om tegen zijn wil iets te erven.

Zuivere aanvaarding van de erfenis

Bij een zuivere aanvaarding erft men alle bezittingen en schulden van de overledene. Hiervoor wordt er ofwel een verklaring ingeschreven bij de rechtbank van de laatste woonplaats van de overledene ofwel gedraagt men zich als erfgenaam. Wanneer men bijvoorbeeld spullen van de overledene mee naar huis neemt, kiest men voor een zuivere aanvaarding van de erfenis. Dit is ook het geval wanneer men bijvoorbeeld voor de veiligheid even een gouden horloge in een eigen klus bewaart of spullen met weinig waarde naar de kringloop brengt. Dit is niet zonder risico, want als de schulden groter zijn dan de opbrengsten moet men dan de schulden betalen. Hiervoor moet men dus altijd goed opletten.

Voorbeelden van schulden zijn persoonlijke leningen van de erflater, een hypotheek, huurachterstallen, openstaande bedragen op de creditcard enzovoort. In principe worden alle persoonlijke schulden geërfd, maar er is wel een uitzondering voor schulden bij DUO. Studieschulden kunnen namelijk niet worden geërfd, maar worden kwijtgescholden als de schuldenaar komt te overlijden.

Ook wanneer de erflater een onderneming heeft, is het opletten geblazen. Een faillissementscurator zal er namelijk niet mee inzitten om de erfgenamen aansprakelijk te stellen. Daarom is het altijd aangeraden om goed onderzoek te verrichten en de erfenis beneficiair te aanvaarden.

Beneficiaire aanvaarding van de erfenis

Bij een beneficiaire aanvaarding, aanvaardt men dat men de bezittingen krijgt en dat men de schulden zal vereffenen. Dit wil zeggen dat als de schulden uiteindelijk groter zijn dan de bezittingen, dat de erfgenaam deze schulden zal moeten vereffenen in de mate dat er bezittingen zijn. De resterende schulden moet hij dan niet betalen. Als er echter meer bezittingen dan schulden zijn, dan is het verschil voor de erfgenaam. Het risico bij zo'n beneficiaire aanvaarding is kleiner, maar het is hierbij wel verplicht om de verklaring bij de rechtbank te laten inschrijven.

Aan de rol van vereffenaar kleeft een belangrijke verantwoordelijkheid. In principe moet een vereffenaar namelijk niet privé opdraaien voor eventuele schulden die groter zijn dan de bezittingen, maar hierop bestaan wel drie belangrijke uitzonderingen waarbij zijn privévermogen wel kan worden aangesproken:

• Als hij de voldoening van de schuld verhindert en hem daarvan enig verwijt kan worden gemaakt

• Als hij opzettelijk goederen van de nalatenschap verbergt, wegneemt of zoek maakt

• Als hij ernstig tekortschiet in het vervullen van zijn verplichtingen

Verwerpen van de erfenis

Bij het verwerpen van de erfenis kiest men ervoor om geen erfgenaam te zijn. Men ontvangt dan geen schulden of bezittingen en men mag dan niks hebben. Ook een eenvoudig fotoboek kan men dan niet ontvangen. Om een erfenis te verwerpen dient men bij de rechtbank een verklaring in te laten schrijven.

Overlijden en overlijdensschade

Hierboven is de situatie van de afwikkeling van de erfenis besproken, inclusief de vele risico's die er onlosmakelijk mee verbonden zijn. Het kan echter ook gebeuren dat een ander aansprakelijk is voor het overlijden. Dit hoeft niet altijd een strafrechtelijke oorzaak te hebben, want een werkgever kan bijvoorbeeld aansprakelijk zijn voor een dodelijk arbeidsongeval, een arts kan een fout maken tijdens een operatie of een fabrikant kan aansprakelijk zijn voor een dodelijk ongeval met zijn product. In dergelijke gevallen is de kans reëel dat een derde een schadevergoeding moet betalen.

Schadevergoeding voor de nabestaanden

De overledene is natuurlijk niks meer met een schadevergoeding, want hij is dood. Het verlies van het recht op leven wordt met andere woorden niet vergoed, want alles wordt bekeken vanuit het perspectief van wie er wordt achtergelaten. Zij ervaren wel degelijk schade, bijvoorbeeld omdat papa nu niet meer voor de studies van dochter- en zoonlief kan betalen of omdat ze mama heel erg missen. Er zijn vier soorten schade waarvoor zij een schadevergoeding kunnen krijgen: de derving van levensonderhoud, de affectieschade, de uitvaartschade en de shockschade.

Voorts moet er rekening worden gehouden met het feit dat erfgenamen in de rechten treden van de erflater. Dit wil zeggen dat een erfgenaam recht kan hebben op een schadevergoeding, bijvoorbeeld omdat de auto die hij erft bij het dodelijk ongeval schade heeft opgelopen. In principe kan ook het recht op een immateriële schadevergoeding worden overgedragen wanneer de erflater kenbaar heeft gemaakt dat hij van dit recht gebruik wil maken. Op zijn sterfbed zal hij dus nog snel even een mail moeten verzenden naar de veroorzaker dat hij ook smartengeld claimt, waarna deze claim na vererving naar de erfgenamen overgaat. In de praktijk gebeurt dit niet zo vaak. Hieronder wordt er dieper ingegaan op de vier schadesoorten waarvoor nabestaanden wel eenvoudig een schadevergoeding kunnen claimen.

Derving van levensonderhoud

Een beperkt aantal nabestaanden heeft recht op een schadevergoeding voor de derving van levensonderhoud. Hun schade vindt zijn oorsprong in het feit dat de overledene niet langer in hun onderhoud kan voorzien.

De eerste kring met nabestaanden zijn de echtgenoot, de geregistreerde partner en de minderjarige kinderen (incl. niet-erkende kinderen, stiefkinderen en een postuum geboren kind, maar exclusief pleegkinderen). Ten opzichte van deze groep bestaat er een wettelijke onderhoudsplicht. Dit wil zeggen dat zij steeds een schadevergoeding kunnen eisen voor wat zij werkelijk ontvingen, maar dan met het wettelijk minimum als ondergrens (zelfs wanneer ze minder dan dit ontvingen).

Tot de tweede kring met nabestaanden behoren dan weer de ongehuwde partner en de andere bloed- en aanverwanten, zoals een broertje die door de overledene werd onderhouden. Hier bestaat geen wettelijke onderhoudsplicht. Zij moeten zich dus beroepen op wat de overledene feitelijk aan of voor hen betaalde. Bij deze feitelijkheden moet echter ook altijd rekening worden gehouden met de huishoudelijke taken en de verzorgingstaken die men praktisch vervulde.

Wie buiten deze kringen valt, heeft geen vorderingsrecht. Voorbeelden daarvan zijn een gescheiden echtgenoot of een goed doel dat door de overledene werd gesteund.

Shockschade

Het verliezen van iemand kan ook psychische schade veroorzaken die voor vergoeding in aanmerking komt. Dit wordt aanvaardt wanneer iemand ook getuige was van het dodelijke ongeval of van de dodelijke afloop. Daarnaast moet de aansprakelijke een verkeers- of veiligheidsnorm geschonden hebben, is het vereist dat het slachtoffer een geestelijk letsel heeft opgelopen en dat het slachtoffer een affectieve relatie had met het primaire slachtoffer.

Door de vele eisen wordt deze schadevergoeding niet snel toegekend. Een voorbeeld van een zaak waarbij dit wel het geval was – het is tevens de eerste zaak waarbij ooit shockschade werd vergoed –, was de zaak Taxibus (ECLI:NL:HR:2002:AD5356). Bij deze zaak werd het vijfjarig dochtertje van een vrouw door een achteruitrijdende taxibus aangereden. Het meisje kwam daarbij ten val en de taxibus is over het hoofdje van het meisje gereden. Hierdoor raakte de schedel dermate beschadigd dat de inhoud van het hoofd door de druk uit het hoofd werd geduwd en verder op de weg kwam te liggen. De moeder rende naar buiten en probeerde het hoofdje van haar dochter om te draaien. Zij zag de schedelinhoud op dat moment nog als braaksel aan en had de ernst van de situatie niet begrepen. Zij stak op dit moment, zonder het te beseffen, haar hand in de schedel van haar vijfjarig kind. Zij heeft daarbij een posttraumatische stressstoornis opgelopen. Uiteindelijk kreeg zij voor deze shockschade een schadevergoeding van 30.000 euro toegewezen.

Kosten van begrafenis of crematie

De aansprakelijke is gehouden om de kosten van de begrafenis of crematie te vergoeden. Naast de feitelijke begrafenis- of crematiekosten gaat het ook om de kist, de rouwkosten enzovoort. Deze kosten zijn te vergoeden in de mate dat ze in overeenstemming waren met de omstandigheden van de overledene. Het moet met andere woorden om een voor de overledene normale begrafenis gaan. Hierdoor wordt er hier soms over getwist, bijvoorbeeld als een receptie wel heel uitgebreid was of er een wel heel dure grafsteen werd gekozen.

Aansprakelijkheid voor een overlijden

Hier gelden de klassieke aansprakelijkheidsregels. Dit wil zeggen dat wie een fout heeft begaan en daarbij een ander schade heeft berokkend (in dit geval de dood), deze schade ook moet vergoeden. Eenvoudige voorbeelden zijn een steekpartij op straat of een verkeersongeval dat door een spookrijder werd veroorzaakt. Soms is het echter iets complexer. Hieronder zijn een aantal voorbeelden te vinden.

Aansprakelijkheid van de werkgever

Wanneer een werknemer (of soms ook een zzp'er) op het werk komt te sterven, kan de werkgever daarvoor aansprakelijk zijn. De redenering hierachter is dat de werkgever moet toezien op veilige werkomstandigheden. Of de werkgever al dan niet aansprakelijk is, is een feiten kwestie.

Aansprakelijkheid voor dieren

Dieren kunnen mensen verwonden of zelfs doden. Een trap van een paard kan voldoende zijn, maar ook de 42 tanden van een hond kunnen nare gevolgen hebben. Het dier zelf kan natuurlijk niet aansprakelijk worden gesteld, maar een ander wel. Vaak is het dan ook de eigenaar of de bezitter die voor het dier aansprakelijk is, maar hier zijn zeker ook uitzonderingen op.

Aansprakelijkheid voor producten

Net zoals een dier niet aansprakelijk kan worden gesteld, geldt hetzelfde voor een product. Nochtans kunnen ook producten dodelijke gevolgen hebben. Denk maar aan een sigaret – hoewel het nog niet gelukt is om een tabaksfabrikant daarvoor aansprakelijk te stellen –, maar ook aan een ontploffende smartphone, een Stint die niet werkt of een auto met een productiefout. Vaak is dan de producent aansprakelijk.

Aansprakelijkheid bij een treinongeval

Ook bij treinongevallen is het soms knap ingewikkeld. Onder een trein komt men namelijk niet zomaar terecht. Was er iets mis met de signalisatie? Werkten de deuren niet? Of was het slachtoffer roekeloos over de sporen aan het wandelen? Het antwoord op dergelijke aansprakelijkheidsvragen zal telkens anders zijn.