Aansprakelijkheid en de rol van de algemene voorwaarden

Ondernemers krijgen wel vaker met het aansprakelijkheidsrecht te maken. Alleen al in hun overeenkomsten met klanten en leveranciers doemt het aansprakelijkheidsspook op. Een leverancier die te laat levert, kan bijvoorbeeld aansprakelijk zijn voor de schade van een klant die de producten op zijn beurt niet tijdig kan leveren. En de klant kan aansprakelijk zijn voor de gevolgen van zijn laattijdige betaling. Partijen kunnen wel afspraken maken over hun aansprakelijkheid en de aansprakelijkheid zelfs uitsluiten. Dit doen ze door middel van de algemene voorwaarden.

Wat zijn algemene voorwaarden?

De algemene voorwaarden zijn een onderdeel van een overeenkomst. Het zijn schriftelijke standaardbedingen die vaak eenzijdig en zonder onderhandeling op de overeenkomst van toepassing worden verklaard. Ze hebben niet alleen betrekking op de aansprakelijkheid, maar bijvoorbeeld ook op garanties of betalingsvoorwaarden. Algemene voorwaarden geven partijen zekerheid, regelen bijzondere situaties en voorkomen dat partijen keer op keer opnieuw over de voorwaarden moeten onderhandelen.

In het Burgerlijk Wetboek (art. 6:231 BW) worden de algemene voorwaarden als volgt omschreven:

Een of meer bedingen die zijn opgesteld teneinde in een aantal overeenkomsten te worden opgenomen, met uitzondering van bedingen die de kern van de prestaties aangeven, voor zover deze laatstgenoemde bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.

Vrijblijvend karakter van algemene voorwaarden

Het gebruik van algemene voorwaarden is niet verplicht. Op elke overeenkomst zijn er namelijk wettelijke regels van toepassing die de rechtsverhouding regelen. Soms is het mogelijk om van deze wettelijke regels af te wijken, bijvoorbeeld door middel van algemene voorwaarden. Als er geen afwijking overeen is gekomen, zijn de wettelijke regels van toepassing. Daarnaast zijn er zelfs wettelijke regels waarvan niet kan worden afgeweken, ook niet in de algemene voorwaarden. Wanneer er algemene voorwaarden zijn afgesproken en ze van toepassing zijn, moeten ze wel worden nageleefd.

Algemene voorwaarden in het buitenland

Dergelijke algemene voorwaarden bestaan niet alleen in ons land, maar worden ook in het buitenland toegepast. Het zijn namelijk onmisbare instrumenten in het internationale handelsverkeer. In de Principles of International Commercial Contracts 2016 van UNIDROIT is dan ook een soortgelijke definitie opgenomen (art. 2.1.19):

Provisions which are prepared in advance for general and repeated use by one party and which are actually used without negotiation with the other party.

Bij buitenlandse overeenkomsten is mogelijk ook buitenlands recht van toepassing. Daardoor is de informatie op deze pagina wellicht niet geschikt voor deze gevallen.

Geldigheid van algemene voorwaarden

In principe geldt in Nederland de contractsvrijheid. Dit wil zeggen dat partijen vrij zijn om afspraken te maken, zelfs wanneer deze heel ongunstig zijn voor de tegenpartij. Het is dan ook niet de bedoeling dat de overheid zich met elke overeenkomst bemoeit en allerlei beperkingen oplegt. Soms staan partijen echter heel zwak en doet de overheid dit wel, maar dan enkel om de zwakke partij te beschermen. Daarom is er de grijze en zwarte lijst met algemene voorwaarden. Andere beperkingen moeten vooral de samenleving beschermen. Daarom is het bijvoorbeeld niet toegestaan om afspraken te maken die indruisen tegen de openbare orde en de goede zeden.

Grijze lijst met algemene voorwaarden

De grijze lijst van algemene voorwaarden bevat bepalingen waarvan wordt vermoed dat ze onredelijk bezwarend zijn wanneer ze worden gebruikt tussen een bedrijf en een particulier. Dit betekent dat dergelijke bepalingen niet toegestaan zijn. Het is echter nog steeds mogelijk om te proberen het tegendeel te bewijzen en aan te tonen dat de bepalingen niet onredelijk bezwarend zijn. Dit is vaak een uitdagende taak.

Op de grijze lijst staan de volgende algemene voorwaarden:

• Een beding dat de ondernemer recht geeft op een ongebruikelijk lange of onduidelijk omschreven reactietermijn

• Een beding waarbij de ondernemer zijn verplichtingen inperkt naar een niveau dat de particulier niet hoefde te verwachten

• Een beding dat ervoor zorgt dat een ondernemer een wezenlijk ander product mag leveren of een wezenlijk andere dienst mag leveren dan afgesproken, waarbij de particulier geen beroep kan doen op een ontbindingsrecht

• Een beding dat ervoor zorgt dat de ondernemer eenvoudig onder het contract uit kan komen

• Een beding met een ongebruikelijk lange of onduidelijk omschreven nakomingstermijn

• Een beding dat de aansprakelijkheid geheel of gedeeltelijk uitsluit

• Een beding dat de ondernemer een bovenwettelijke verrekeningsbevoegdheid toekent of de verrekeningsbevoegdheid van de particulier geheel of gedeeltelijk beperkt

• Een beding dat het gevolg heeft dat bepaalde rechten van de particulier komen te vervallen of dat de particulier bepaalde vormen van verweer niet meer kan voeren

• Een beding dat ervoor zorgt dat een particulier een bedrag moet betalen bij de beëindiging van de overeenkomst, behalve wanneer dit het gevolg is van zijn niet-nakoming of wanneer het een redelijk bedrag van geleden verlies of misgelopen winst moet vergoeden

• Een beding dat de particulier verplicht om een overeenkomst met de ondernemer of een derde te sluiten

• Een beding dat aangeeft dat het abonnement meer dan één jaar loopt, tenzij de particulier kan opzeggen met een opzegtermijn van niet meer dan één maand

• Een beding dat voorziet in ongelijke opzegtermijnen waarbij de opzegtermijn voor de particulier langer is dan voor de ondernemer

• Een beding dat ervoor zorgt dat een volmacht onherroepelijk is en niet eindigt bij bijvoorbeeld ondercuratelestelling

• Een beding dat voorziet in een opzegtermijn van meer dan één maand bij abonnementen

De grijze lijst geldt enkel in de verhouding tussen bedrijven en particulieren en niet tussen bedrijven onderling. Wel moet er rekening worden gehouden met de reflexwerking. Hierbij kan een ondernemer toch een beroep doen op de bescherming die hij als particulier zou genieten. Dit kan enkel wanneer de situatie van de ondernemer in deze transactie vergelijkbaar is met die van een consument. Het gaat dan ook vooral om zzp'ers die niet thuis zijn in de materie en waarbij de overeenkomst niet tot de normale activiteiten van de ondernemer behoort. Het moet dus buiten zijn professionele kennis en kunde liggen.

Zwarte lijst met algemene voorwaarden

Het is mogelijk om de algemene voorwaarden die op de grijze lijst staan te gebruiken, maar dan moet de onderneming het tegenbewijs leveren en bewijzen dat ze niet onredelijk bezwarend zijn. Er is echter ook een zwarte lijst met onredelijk bezwarende bedingen waarbij het leveren van het tegenbewijs niet mogelijk is. Deze bedingen zijn tussen bedrijven en particulieren dan ook altijd verboden. Op de zwarte lijst zijn onder meer de onderstaande algemene voorwaarden opgenomen:

• Een beding dat ervoor zorgt dat een particulier geen recht meer heeft om een prestatie op te eisen

• Een beding dat de wettelijke ontbindingsbevoegdheid beperkt

• Een beding dat de wettelijke opschortingsbevoegdheid van de particulier beperkt of deze van de ondernemer verruimt

• Een beding dat de ondernemer het recht geeft om zelf te oordelen over wanprestaties

• Een beding waarbij de ondernemer zijn verplichtingen aan een ander mag overdragen

• Een beding waarbij de particulier bepaalde verweermiddelen niet meer kan gebruiken wanneer de rechten van de ondernemer op een derde zijn overgegaan

• Een beding dat een verjaringstermijn of een vervaltermijn verkort naar een termijn korter dan één jaar

• Een beding dat de schadevergoedingsplicht ongelijk verdeelt

• Een beding dat de ondernemer het recht geeft om prijsverhogingen eenzijdig door te voeren

• Een beding dat ervoor zorgt dat abonnementen stilzwijgend verlengen en waarbij de particulier niet de mogelijkheid heeft om het abonnement op te zeggen met een opzegtermijn van hoogstens één maand

• Een beding dat de bevoegdheid van de particulier om bewijs te leveren uitsluit of beperkt of de bewijslastverdeling wijzigt

• Een beding dat wijzigt hoe verklaringen van de onderneming werken

• Een beding dat een verplichte woonplaatskeuze invoert

• Een beding dat een andere geschillenbeslechter aanwijst dan deze die door de wet is aangewezen

• Een beding dat de mogelijkheid beperkt of uitsluit om de overeenkomst op dezelfde wijze (bv. per mail) als ze tot stand is gekomen op te zeggen

• Een beding dat voorziet in de stilzwijgende verlenging bij dag-, week- en nieuwsbladen of tijdschriften als de consument geen opzegtermijn van hoogstens één maand (of in sommige gevallen drie maanden) heeft

• Een beding dat de consument verplicht om de opzegging van een abonnement op een specifiek moment te doen

Andere beperkingen aan algemene voorwaarden

Tussen bedrijven onderling is de zwarte en de grijze lijst niet van toepassing en is er veel meer vrijheid mogelijk. Het principe blijft namelijk contractsvrijheid, zelfs wanneer bedingen voor de ene partij veel gunstiger zijn dan voor de andere partij. Toch wil dit niet zeggen dat bedrijven helemaal vrij zijn in wat ze afspreken. Er zijn namelijk ook beperkingen aan de contractsvrijheid. Zo mag de afspraak niet in strijd zijn met de wet, de goede zeden of de openbare orde.

Tot slot vormt de redelijkheid en billijkheid een belangrijk aspect bij het opstellen en naleven van afspraken tussen bedrijven. Hoewel er geen grijze of zwarte lijst bestaat om op terug te vallen, kunnen afspraken nog steeds als onredelijk en onbillijk worden beschouwd. Dit is wat de beperkende of derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid wordt genoemd. Het is de taak van de rechter om te bepalen of een bepaalde afspraak voldoet aan deze normen van redelijkheid en billijkheid.

Tegenstelbaarheid van algemene voorwaarden

Niet alleen moeten de algemene voorwaarden geldig zijn, maar bovendien moeten ze ook tegenstelbaar zijn en ingeroepen kunnen worden. Dit wil zeggen dat de tegenpartij ze moet aanvaarden. Zo'n aanvaarding kan expliciet gebeuren (bv. door ondertekening), maar ook impliciet (bv. door niet te reageren op een verwijzing naar de algemene voorwaarden na de terhandstelling). Zo'n impliciete aanvaarding kan zelfs nog in een laat stadium gebeuren, bijvoorbeeld wanneer de voorwaarden voor het eerst op de factuur verschijnen en de factuur zonder meer wordt betaald. Dit moet wel geval per geval bekeken worden. Hierbij zijn een aantal vragen te stellen:

• Had de tegenpartij verdacht moeten zijn op het gebruik van algemene voorwaarden in deze branche?

• Doen de partijen regelmatig met elkaar zaken en waren de algemene voorwaarden daarbij van toepassing?

• Is er al op eerdere documenten verwezen naar de algemene voorwaarden?

• Heeft de tegenpartij eerder al algemene voorwaarden betwist?

• Enzovoort

Naast de aanvaardingsvereiste is er ook een informatieplicht. Dit wil zeggen dat de tegenpartij minstens voor de totstandkoming van de overeenkomst een redelijke mogelijkheid moet hebben gehad om kennis te nemen van de algemene voorwaarden. De eenvoudigste manier is de overhandiging van de algemene voorwaarden aan de tegenpartij. Dit kan ook elektronisch gebeuren, bijvoorbeeld bij de verkoop via een webshop. Het is niet voldoende om algemene voorwaarden alleen in een scrollvenster te tonen. Het moet mogelijk zijn om de voorwaarden op te slaan en af te drukken, bijvoorbeeld door deze aan te bieden in pdf-formaat of door een opslaan- of printknop toe te voegen.

Wanneer de tegenpartij de algemene voorwaarden niet heeft aanvaard of wanneer er niet aan de informatieplicht is voldaan, zijn de algemene voorwaarden niet van toepassing en gelden de wettelijke regels.

Aansprakelijkheidsafspraken in de algemene voorwaarden

In de algemene voorwaarden worden uiteenlopende afspraken opgenomen, maar vaak zijn er ook afspraken met betrekking tot de aansprakelijkheid in te vinden. Wanneer ze de aansprakelijkheid beperken, worden ze exoneratiebedingen genoemd. Dit komt bijvoorbeeld vaak voor bij parkeergarages, waarbij de uitbater aangeeft niet aansprakelijk te zijn voor eventuele ongevallen. Dergelijke afspraken zijn principieel geldig, net zoals afspraken die de aansprakelijkheid net uitbreiden. Bij de geldigheid van dergelijke bedingen moeten er wel een aantal kanttekeningen worden geplaatst.

Aansprakelijkheid beperken in de algemene voorwaarden

Het is mogelijk om de aansprakelijkheid in de algemene voorwaarden te beperken of zelfs volledig uit te sluiten door middel van de zogenaamde exoneratiebedingen. Hierbij moet echter wel rekening worden gehouden met de grijze lijst: ten opzichte van consumenten wordt vermoed dat zo'n exoneratiebeding onredelijk bezwarend is. Bij algemene voorwaarden tussen bedrijven geldt dit niet.

Een exoneratiebeding is pas geldig wanneer er aan de geldigheidsvoorwaarden is voldaan. Een voorbeeld van een exoneratiebeding dat niet geldig is, is een beding dat de aansprakelijkheid voor opzet uitsluit. Ook mag het beding geen misbruik van omstandigheden uitmaken of niet ingaan tegen de redelijkheid en billijkheid. Hierbij wordt met alle factoren rekening gehouden. Zo is een exoneratiebeding in de algemene voorwaarden sneller ongeldig dan een exoneratiebeding dat deel uitmaakt van de hoofdovereenkomst.

Aansprakelijkheid uitbreiden in de algemene voorwaarden

Meestal zullen algemene voorwaarden vooral trachten om de aansprakelijkheid te beperken, maar het is ook mogelijk om in de omgekeerde richting afspraken te maken. Zo kunnen algemene voorwaarden bijvoorbeeld boetebedingen opnemen waarbij het boetebedrag hoger ligt dan de werkelijke schade. Dit moet de afdwingbaarheid van andere afspraken, zoals een geheimhoudingsbeding, eenvoudiger maken.

Het is belangrijk om heel voorzichtig om te gaan met dergelijke bedingen. Dergelijke afspraken zijn vrijwel nooit gedekt door aansprakelijkheidsverzekeringen. De verzekeraar wil namelijk niet opdraaien voor dergelijke ongunstige afspraken. Bovendien zou het te eenvoudig zijn om met behulp van dergelijke afspraken de verzekeraar te bedotten.